کاربست نظریه روان شناختی شخصیت اریک فروم در تحلیل تطبیقی نمایشنامه شهرزاد توفیق الحکیم و فیلمنامه شهرزاد تهمینه میلانی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه ولی عصر، رفسنجان، ایران

2 استادیار زبان و ادبیات عربی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران

چکیده

افسانه­ ی هزار و یک شب در میان فرهنگ­ ملت­ها اهمیت ویژه­ ای دارد؛ به­ گونه­ ای­ که آثار زیادی در قالب داستان، شعر، نمایشنامه و فیلمنامه از آن الگو گرفته­ اند و هریک با توجه به اقتضای نگاه نویسنده به زندگی و نیازهای روانی و اجتماعی، هنرمندانه به بازآفرینی ساختار و محتوای اصل داستان پرداخته­ اند. این پژوهش با روش توصیفی و تحلیلی و با مقایسه­ تطبیقی، کوشیده­ است نمایشنامه­ شهرزاد توفیق ­الحکیم (درگذشته:1987) و فیلم نامه شهرزاد تهمینه میلانی (زاده:1339) را با رویکردی بینِ­ رشته­ ای و بر پایه­ ی نظریه­ شخصیت­ شناسی و روان­کاوی اریک فروم(1900ـ 1980) مورد بررسی قرار دهد. یافته­ های پژوهش نشان می­ دهد که بر اساس نظریه­ ی اریک فروم، بیشترین تیپ شخصیتی موجود در دو اثر، جهت­ گیری پذیرا (ثمربخش) است. با آنکه شهرزاد دارای تیپ شخصیتی پذیرا و بازاری است؛ اما تیپ پذیرا بر تیپ بازاری او غلبه دارد. هر چند نمایشنامه شهرزاد توفیق ­الحکیم با نگاهی فلسفی و هستی­ شناسانه در پی کشف حقیقت، با ارائه­ ایده­ ی تلفیق عقل محض و قلب است و با نوع روایت میلانی متفاوت است، هر دو اثر با موضوع و تِم مشترک و کاربست شخصیت­ های محوری داستان، دارای مشابهت­ هایی هستند. نوع سفر پادشاه در دو اثر با هم تفاوت بنیادینی دارد؛ به­ گونه­ ای که نوع سفر شهریار در نمایشنامه­ توفیق ­الحکیم فلسفی عرفانی و در فیلم نامه­ میلانی، سفری معمولی به­ شمار می­ آید.

کلیدواژه‌ها


آلپورت، گوردن دبلیو؛ چونز، ادوارد ای. (1371). روان‌‌شناسی اجتماعی از آغاز تا کنون. ترجمه‌ محمدتقی منشی طوسی، مشهد: آستان قدس رضوی.
ابهری، مهری و دیگران. (1369). «پای صحبت اولی‌‌ها». ﺳﻮﺭﻩ‌ ﺍﻧﺪﯾﺸﻪ، ﺩﻭﺭﻩ‌‌ ﺍﻭﻝ، ﺷﻤﺎﺭﻩ‌‌ 17 ﻭ 18 (ﻣﺮﺩﺍﺩ ﻭ ﺷﻬﺮﯾﻮﺭ)، 92ـ 102.
بوغازی، مصطفی. (1994). حکایات شهریار ضمن مجموعه أحلام الفجر الکاذب. الجزائر: دارالفارابی للنشر.
بهادری، حسن. (1390). «تحلیل ساختاری نمایشنامه‌ شهرزاد توفیق الحکیم». پایان‌‌نامه‌ کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت معلم سبزوار، دانشکده‌ الهیات و معارف اسلامی.
پایدار، سهیلا. (1395). «بررسی روان‌‌شناسی شخصیت در آثار بزرگ علوی بر اساس نظریه‌ اریک فروم». پایان‌‌نامه‌ کارشناسی ارشد، دانشگاه ولیعصر (عج) رفسنجان، دانشکده‌ ادبیات و علوم انسانی.
پروین، لارنس ای. (1376). روان‌‌شناسی شخصیت. ترجمه‌ محمدجعفر جوادی و دیگران، تهران: مؤسسه‌‌‌ خدمات فرهنگی رسا.
الحکیم، توفیق. (1389). شهرزاد. ترجمه‌ عبدالمحمد آیتی، تهران، پژواک کیوان.
حمدی، محمدعصمت. (1966). الکاتب‌‌العربی و الأسطوره. القاهره: المجلس‌‌الأعلی لرعایه الفنون والأدب والعلوم‌‌الإجتماعیه.
راودراد، اعظم. (1381). «سینمای سیاسی ایران و زنان کارگردان». علوم اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی، شماره‌ 19، 67ـ 75.
رضاپور، پویان؛ انوشیروانی، علیرضا. (1399). «مطالعه‌ تطبیقی اقتباس‌‌های سینمایی مرگ یک فروشنده اثر آرتور میلر». ادبیات تطبیقی، سال دوازدهم، شماره‌ بیست‌‌وسوم، 209ـ 225.
رماک، هنری (1391). «تعریف و عملکرد ادبیات تطبیقی». ترجمه‌ فرزانه علوی‌‌زاده، ویژه‌نامۀ ادبیات تطبیقی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دوره‌ سوم، شماره‌ 2 (پاییز و زمستان)، 54ـ 55.
سلیمی، علی؛ قبادی، مصیب. (1392). «دو خوانش متفاوت از افسانه‌ شهرزاد در نمایشنامه‌‌هایی از توفیق حکیم و علی احمد باکثیر». ادبیات تطبیقی، شماره‌ 9 (پاییز و زمستان)، 75ـ 94.
سویلم، احمد. (2016). استلهامات ألف لیله ولیله فی الشرق والغرب. القاهره: الهیئه المصریه العامه لقصور الثقافه.
شولتس، دوان. (1379). روان‌شناسی کمال. ترجمه‌ گیتی خوشدل، تهران، پیکان.
عمیره، ماجده. (2015). شهرزاد بین الأسطوره والنقد. عمان، مرکز الکتاب الأکادیمی.
فروم، اریک. (1370). انسان برای خویشتن. ترجمه‌ اکبر تبریزی، تهران، بهجت.
فیدوح، یاسمین. (2009). اشکالیات الترجمه فی‌‌الأدب المقارن. دمشق، دار صفحات للنشر والتوزیع.
فیروزآذر، السا. (1396). «تحلیل روان‌‌کاوانه‌ روایت شهرزاد در افسانه‌‌های هزار و یک شب با رویکرد روش‌‌های درمانی فروید». پایان‌‌نامه‌ کارشناسی ارشد، دانشگاه سوره، دانشکده‌ نمایش.
فیست، جِس؛ فیست، گریگوری جی. (1390). نظریه‌های شخصیت. ترجمه‌ یحیی سیدمحمدی، تهران، روان.
مزلو، آبراهام. (1375). انگیزش و شخصیت. ترجمه‌ احمد رضوانی، مشهد، آستان قدس رضوی.
مصباح، علی؛ محیطی اردکان، محمدعلی. (1390). «بررسی مبانی انسان‌‌شناختی دیدگاه‌‌های اریک فروم». معرفت فلسفی، سال هشتم، شماره‌‌‌ 3، 195ـ 226.
میلانی، تهمینه. (1394). شهرزاد (زن هزارویک شب). تهران، کتا‌‌‌‌ب‌‌سرا.
نارویی‌‌پور، سکینه. (1395). «بررسی و مقایسه‌ شگردهای فراخوانی شخصیت شهرزاد در ادبیات داستانی معاصر عربی (با تکیه بر آثار طه حسین، توفیق حکیم، نجیب محفوظ و علی احمدباکثیر)». پایان‌‌نامه‌ کارشناسی ارشد، دانشگاه کاشان، دانشکده‌ ادبیات و زبان‌‌های خارجی.
ولک، رنه. (1391). «نام و ماهیت ادبیات تطبیقی». ترجمه‌ سعید رفیعی‌‌خضری، ویژه‌نامۀ ادبیات تطبیقی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، دوره‌ سوم، شماره‌ 2، (پاییز و زمستان)، 14ـ 53.                
یزدانی، حسین. (1387). «نقد و بررسی نمایشنامه‌ شهرزاد توفیق الحکیم از جنبه‌ نمادگرایی جدید». پایان‌‌نامه‌ کارشناسی ارشد، دانشگاه کردستان، دانشکده‌ ادبیات و علوم انسانی.