بررسی شگردهای نمایشی‌کردن متن روایی در اقتباس‌های بهرام بیضایی از شاهنامه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران

2 دانشیار زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران

چکیده

شاهنامه به‌عنوان اثری بزرگ در حوزۀ ادبیات حماسی شرق، ظرفیت‌های زیادی برای تبدیل‌شدن به متن نمایشی دارد. این امکان البته نیازمند شناخت این متن و هم‌چنین آگاهی نسبت به نمایش شرق است. بهرام بیضایی به‌عنوان نویسنده‌ای مطرح در زمینۀ ادبیات نمایشی و با اتکا بر دانش و آگاهی خود در خصوص روایت شرقی و نمایش شرقی، توجه‌ ویژه‌ای به روایات شاهنامه و تبدیل آن‌ها به متن نمایشی دارد. در این پژوهش چهار اثر از وی با نام‌های «اژدهاک»، «شب هزارویکم»، «سهراب‌کشی» و «سیاوش‌خوانی» که همگی بر اساس روایتی از شاهنامه به نگارش درآمده‌اند، بررسی شده‌است. در این بررسی، شگردهایی که بیضایی برای نمایشی‌کردن روایات اولیه از آن‌ها بهره برده، تبیین شده‌ و هر یک با ذکر نمونه‌هایی مورد تحلیل قرار گرفته‌ است. نتایج حاصل از پژوهش نشان می‌دهد که بیضایی برای نمایشی‌کردن روایات شاهنامه، توجه شایانی به ابزار نمایش‌های شرقی، از جمله نقالی و تعزیه داشته و علاوه ‌بر آن، با استفاده از شگردهایی چون شخصیت‌پردازی، کشمکش، مونولوگ و همچنین ابزار نمایش متادرام، از جمله نمایش‌درنمایش، فاصله‌گذاری و... به نمایشی‌کردن روایات اولیه پرداخته‌است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


اسدی ‌امجد، فاضل؛ رضایی، عبدالله (1400). «برتولت برشت در ایران: بازنگری مرگ یزدگرد بهرام بیضایی از منظر فردریک جیمسون.» نقد ادبی. دورۀ چهاردهم، شمارۀ 53. صص 31ـ2. https://doi.org/20.1001.1.20080360.1400.14.53.2.3
الام، کر (1384). نشانه‌شناسی تئاتر و درام. ترجمۀ فرزان سجودی. چاپ دوم. تهران: قطره.
امجد، حمید (1386). «از جهان پاکان در پی اصل گمشده: گفت‌وگو با بهرام بیضایی به مناسبت انتشار سیاوش‌خوانی.» سیمیا. شمارۀ 2. صص 163ـ136.
بیضایی، بهرام (1379). «نقد و بررسی سه برخوانی.» کارنامه. شمارۀ 13. صص 37ـ28.
بیضایی، بهرام (1391). سیاوش‌خوانی. چاپ ششم. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
بیضایی، بهرام (1392الف). شب هزارویکم. چاپ پنجم. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
بیضایی، بهرام (1392ب). نمایش در ایران. چاپ نهم. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
بیضایی، بهرام (1396). دیوان نمایش. جلد اول. چاپ پنجم. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
بیضایی، بهرام (1398). سهراب‌کشی. چاپ پنجم. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
حجتی سعیدی، مریم؛ حجتی سعیدی، منیره (1394). «بررسی تطبیقی نمادهای داستان ضحاک در شاهنامۀ فردوسی طوسی و اژدهاک در نمایشنامۀ بهرام بیضایی بر اساس آرای یونگ.» مجموعه‌مقالات اولین کنفرانس بین‌المللی معماری، شهرسازی، عمران، هنر و محیط زیست؛ افق‌های آینده، نگاه به گذشته. تهران. صص 4033ـ4007.
سلمان‌نصر، کورش (1397). «بازخوانی گزیده‌آثار نمایشی بهرام بیضایی از منظر ترامتنیت.» پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشکدۀ ادبیات و زبان‌های خارجی دانشگاه علامه طباطبایی. استاد راهنما: شیرزاد طایفی.
ضیغمی، صادق (1390). «بررسی آثار بهرام بیضایی با رویکرد بینامتنیت با تأکید بر فیلمنامۀ سیاوش‌خوانی.» پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید بهشتی. استاد راهنما: احمد خاتمی.
عبدی، محمد (1398). غریبۀ بزرگ: زندگی و آثار بهرام بیضایی. چاپ دوم. تهران: ثالث.
فرزاد، محمدحسین (1396). «خوانش ترامتنی نمایشنامه‌های بهرام بیضایی بر اساس نظریۀ ژرار ژنت.» پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه ولی‌عصر زنجان. استاد راهنما: جلیل شاکری.
فولادوند، مرجان (1386). «بازآفرینی اسطوره در آثار بهرام بیضایی.» پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه علامه طباطبایی. استاد راهنما: میرجلال‌الدین کزازی.
فیستر، مانفرد (1387). نظریه و تحلیل درام. ترجمۀ مهدی نصرالله‌زاده. تهران: مینوی خرد.
قوکاسیان، زاون (1371). گفت‌وگو با بهرام بیضایی. تهران: آگاه.
اللهیاری قمصری، هما (1391). «بررسی اسطورۀ ضحاک از فردوسی تا بیضایی.» پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد. دانشکدۀ ادبیات و زبان‌های خارجی دانشگاه کاشان. استاد راهنما: سیدمحمد راستگوفر.
معیری، فروغ و علیرضا خوشنویس (1398). «بررسی تطبیقی فیلمنامۀ سیاوش‌خوانی با داستان سیاوش شاهنامه.» مجموعه‌مقالات نخستین همایش ملی هنرهای نمایشی و دیجیتال دانشگاه هنر دامغان. صص 80ـ58.
میرشکار، فرید (1387). متادرام. تهران: نمایش.
ناظرزاده کرمانی، فرهاد (1383). درآمدی به نمایشنامه‌نویسی. تهران: سمت.
نوراحمر، همایون (1381). فرهنگ اصطلاحات تئاتر. تهران: نقطه.
هاچن، لیندا (1396). نظریه‌ای در باب اقتباس. ترجمۀ مهسا خداکرمی. تهران: مرکز.
هولتن، اورلی (1384). مقدمه بر تئاتر. ترجمۀ محبوبه مهاجر. چاپ سوم. تهران: سروش.
وهابی دریاکناری، رقیه؛ حسینی، مریم (1396). «انواع بازنویسی و بازآفرینی‌های بهرام بیضایی از داستان‌های کهن.» زبان و ادبیات فارسی. دانشگاه خوارزمی. دورۀ بیست و پنجم، شمارۀ 82. صص 329ـ303. https://doi.org/10.29252/jpll.25.82.303