نثر فارسی و گفتمان‌های معاصر؛ یک دوره‌بندی پیشنهادی برای نثر معاصر فارسی بر اساس تأثیرات تجدد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار زبان و ادبیات فارسی، پژوهشکدۀ تحقیق و توسعۀ علوم انسانی، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم دانشگاهی در علوم اسلامی و انسانی(سمت)، تهران، ایران

چکیده

در این مقاله، به تحولات نثر فارسی در حدود یکصد سال اخیر پرداخته شده است. هدف اصلی ما در این مقاله، ارائۀ تاریخ مختصری از نثر معاصر فارسی، بر اساس مفهوم دوره‌بندی و بر اساس تأثیرات گفتمان‌های معاصر، از آغاز تا دهۀ نود خورشیدی بوده است. در این مقاله، در دوره‌بندی ارائه‌شده از نثر معاصر فارسی، به تحولات نثر فارسی در پیوند با ساخت اجتماعی و بحران‌های آن توجه شده است. بر این اساس نشان داده‌ایم که آشنایی با مدرنیته و گفتمان‌های مربوط به آن، زمینه‌ساز تحولات عمده در نثر فارسی بوده است و پیوند این تحولات با تحولاتِ ساخت سیاسی و اجتماعی جامعۀ ایرانی به تشکیل دوره‌های مختلف (پنج دورۀ پیشنهادی) در تاریخ نثر فارسی انجامیده است. دوره‌هایی که برای نثر فارسی در این دوره برشمرده‌ایم عبارت‌اند از: دورۀ مشروطه، دورۀ پهلوی اول، دورۀ پهلوی دوم، دورۀ انقلاب اسلامی و از دهۀ هفتاد تا کنون.

کلیدواژه‌ها


آشوری، داریوش (1363). «نگاهی به دگردیسی زبان فارسی» در مسائل نثر فارسی؛ مجموعۀ سخنرانی‌های اولین سمینار نگارش فارسی، 18-15 آبان 1361. تهران: مرکز نشر دانشگاهی. صص 68-57.
آشوری، داریوش (1386). زبان باز: پژوهشی دربارۀ زبان و مدرنیت. تهران: مرکز.
ابوالقاسمی، محسن (1375). زبان فارسی و سرگذشت آن. تهران: هیرمند.
امجد، حمید (1378). تیاتر در ایران. تهران: تیلا.
بالایی، کریستوف (1377). پیدایش رمان فارسی. ترجمة ‌مهوش ‌‌‌قویمی و نسرین‌‌دخت خطاط. تهران: معین و انجمن ایران‌‌شناسی فرانسه در ایران. 
بهار، محمدتقی (1349). سبک‌‌شناسی. جلد سوم. تهران: کتاب‌های پرستو.
بهار، محمدتقی (1381). سبک‌‌شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی برای تدریس در دانشکده و دورۀ دکترای ادبیات. جلد سوم، چاپ دوم. تهران: زوار.
پاینده، حسین (1389). داستان کوتاه در ایران: داستان‌های رئالیستی و ناتورالیستی. تهران: نیلوفر.
پاینده، حسین (1389). داستان کوتاه در ایران: داستان‌های مدرن. تهران: نیلوفر.
پاینده، حسین (1390). گفتمان نقد: مقالاتی در نقد ادبی. ویراست دوم. تهران: نیلوفر.
پاینده، حسین (1396). «ادبیات داستانی ذهنیت‌مبنا.» سینما و ادبیات. سال چهاردهم، شمارۀ 62. صص 146ـ144.
پروین، ناصرالدین (1379). تاریخ روزنامه‌نگاری ایرانیان و دیگر پارسی‌نویسان. جلد دوم (بحران آزادی). تهران: .
تلطف، کامران (1394). سیاست نوشتار: پژوهشی در شعر و داستان معاصر. ترجمة مهرک ‌‌کمالی. تهران: نامک.
جعفری، مسعود (1382). «نثر رمانتیک فارسی در عصر مشروطه.» هنر. شمارۀ 58. صص 33ـ17.
جعفری، مسعود (1386). سیر رمانتیسم در ایران: از مشروطه تا نیما. تهران: مرکز.
جمالزاده، محمدعلی (1299). «فارسی شکر است.» روزنامۀ کاوه. سال دوم، دورۀ جدید، شمارۀ 1. پنجم شهریورماه 1290 یزدگردی [1299ش]. ص 8.
جمالزاده، محمدعلی (1320). یکی بود و یکی نبود. تهران: بنگاه پروین. 
دولت‌آبادی، عزیز (1333). تاریخ تحول نثر فارسی معاصر. تبریز: چاپ فرهنگ.
رحیمیان، هرمز (1387). ادوار نثر فارسی: از مشروطیت تا انقلاب اسلامی. تهران: سمت.
سپانلو، محمدعلی (1374). نویسندگان پیشرو ایران از مشروطیت تا 1350. تهران: آگاه.
سپهران، کامران (1381). ردّ پای تزلزل: رمان تاریخی ایران 1320ـ1300. تهران: شیرازه.
شمیسا، سیروس (1387). سبک‌شناسی نثر. چاپ دوازدهم. تهران: میترا.
صادقی، رضا (1372). «تجربه‌های زبان فارسی در علم» در مجموعه‌مقالات سمینار زبان فارسی و زبان علم. زیر نظر  علی کافی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی. صص 129-72.
صفا، ذبیح‌الله (1338). مختصری در تاریخ تحول نظم و نثر پارسی. تهران: دانشگاه تهران.
صنعتی، محمد (1388). «گفت‌وگو دربارة روشنفکری دهة چهل.» بخارا. ش 71. صص260ـ227.
طباطبایی، سیدجواد (1380). تأملی دربارۀ ایران. جلد اول (دیباچه‌ای بر نظریۀ انحطاط ایران). تهران: نگاه معاصر.
غلامرضایی، محمد (1394). سبک‌شناسی نثر پارسی. تهران: سمت.
فاضلی، نعمت‌الله (1396). ابعاد سیاسی فرهنگ در ایران: انسان‌شناسی، سیاست و جامعه در قرن بیستم. ترجمۀ  وحید شوکتی آمقانی. تهران: سبزان.
قانون‌پرور، محمدرضا (1393). در آینة ایرانی. ترجمة مهدی محمدزاده. تهران: نیسا.
قبادی، حسینعلی (1383). بنیادهای نثر معاصر فارسی. تهران: پژوهشکدۀ علوم انسانی و اجتماعی جهاد دانشگاهی.
کامشاد، حسن (1384). پایه‌‌گذاران نثر جدید فارسی. تهران: نشر نی.
کرون، پاتریشیا (1395). جامعه‌های ماقبل صنعتی: کالبدشکافی جهان پیشامدرن، ترجمۀ مسعود جعفری، تهران: ماهی. 
کهن، گوئل (1360). تاریخ سانسور در مطبوعات ایران. جلد اول (از 1253 هـ. ق. تا صدور فرمان مشروطیت). تهران: آگاه.
مرادی‌نژاد، حسین؛ پژوم ‌شریعتی، پرویز (1352). نقش و اثر تحصیل‌کردگان خارج از کشور در جامعۀ ایران. تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
میرسپاسی، علی (1392). تأملی در مدرنیتۀ ایرانی. چاپ دوم. تهران: ثالث.
میرعابدینی، حسن (1387). صد سال داستان‌نویسی ایران. جلد اول و دوم، چاپ پنجم. تهران: چشمه. 
ناتل خانلری، پرویز (1326). «نثر فارسی در دورۀ اخیر.» نخستین کنگرۀ کانون نویسندگان ایران. تهران: چاپخانۀ رنگین. صص 175ـ128.
Yarshater, E. (1960). “Persian Letters in the Last Fifty Years.” Middle Eastern Affairs. 9(22).
https://doi.org/10.1111/j.1478-1913.1968.tb02720.x