بررسی روانکاوانه شخصیّت های زال، کیکاووس و رستم با رویکرد تحلیل رفتار متقابل

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

2 دانش آموخته دکترای زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

چکیده

در دورۀ معاصر و با اولویت­یافتن تخصص در پژوهش­های ادبی، مطالعات میان‌رشته‌ای در نقد ادبی نوین به یک هویت و شاکلۀ مستقل در قالب گرایشی نو بدل شده است که از ارتباط میان حوزۀ روان­کاوی و ادبیات می­توان به عنوان یکی از مهم­ترین آنان یاد کرد. از سویی، در نظریه­های روان­کاوی جدید، روش «تحلیل رفتار متقابل» که نخستین­بار توسط «اریک برن» مطرح شد، به «تحلیل تبادلی» نظام رفتاری انسان­ها می­پردازد و از تحلیل داده­های کلامی، رفتاری و پیشنویس­های زیستی، سعی در تفسیر کنش­ها و نتایج آن دارد؛ از سوی دیگر، شاهنامۀ فردوسی به عنوان متنی توانمند در ساخت و به­کارگیری عناصر داستان و ظرفیت­های بالای آن در دیالوگ، تبیین حالات، کنش، لحن و... می­تواند به عنوان سوژه­ای مناسب در تحلیل با رویکرد متن­محورانه، قرار گیرد؛ درنتیجه این پژوهش بر آن است تا با روش توصیفی­ـ تحلیلی و بر اساس داده­های متنی، به شناخت حالات نفسانی و متعاقباً تحلیل روابط متقابل در سه شخصیت زال، کیکاووس و رستم بپردازد و به چرایی شکل­گیری تراژدی رستم و سهراب با توجه به نظام تحلیلی برن دست یابد. بر اساس نتایج به‌دست­آمده، اگر سطح «بالغ» روان شخصیت‌های داستان، مهارت هدایت «والد» را می‌داشت، شاکلۀ روایت رستم و سهراب، مسیر تراژدی را طی نمی­کرد و غلبۀ جنبۀ «والد» در شخصیت کاووس و رستم و عدم حضور زال به عنوان «بالغ»، هستۀ اصلی شکل‌گیری این تراژدی به ‌شمار می‌رود.

کلیدواژه‌ها

مراجع

استوارت، یان؛ جونز، ون (1393). تأملی در روان‌‌شناسی تجربی تحلیل رفتار متقابل. ترجمۀ بهمن دادگستر. تهران: دایره.
برن، اریک (1394). بعد از سلام چه می‌گویید؟ ترجمۀ مهدی قراچه‌‌داغی. تهران: پیکان.
پاینده، حسین (1382). گفتمان نقد. تهران: روزگار.
پیز، آلن (1389). زبان بدن. ترجمۀ سعیده زنگنه. چاپ هفتم. تهران: جانان.
حجاجی، عزیز؛ رزی‌‌فام، حسین (پاییز 1394). «نقد روان‌‌شناختی داستان موسی و شبان مثنوی از دیدگاه نظریۀ اریک برن.» پژوهش‌‌های نقد ادبی و سبک‌‌شناسی. شمارۀ 21. صص 32ـ11.
حسن‌زاده میرعلی، عبدالله؛ شامانی، لیلا (بهار و تابستان 1389). «بن‌مایه‌های لذت‌گرایی در شاهنامه و تأثیرپذیری از افکار اپیکوریستی.» کهن‌نامۀ ادب فارسی (پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی). سال اول، شمارۀ 1. صص 38ـ25. 
حمیدیان، سعید (1372). درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی. تهران: مرکز. 
 خسروی، اشرف؛ طغیانی، اسحاق (پاییز و زمستان 1389). «تحلیل روان‌‌کاوانۀ شخصیت سودابه و رودابه (یگانه‌های دوسویۀ شاهنامه).» کاوش‌نامه. سال یازدهم، شمارۀ 21. صص 37ـ9. 
رزی‌‌فام، حسین؛ دهقانی، علی؛ فرضی، حمیدرضا (پاییز و زمستان 1394). «تحلیل رفتار متقابل جنبۀ "والد" و"بالغ" در شخصیت‌‌های مثنوی بر اساس نظریات اریک برن.» پژوهش‌‌نامۀ نقد ادبی و بلاغت. دورۀ چهارم، شمارۀ 2. صص 152ـ133.
رزی‌‌فام، حسین؛ دهقانی، علی؛ فرضی، حمیدرضا (تابستان 1397) «تحلیل رفتار متقابل جنبۀ کودک در شخصیت‌‌های داستانی مثنوی بر اساس نظریات اریک برن.» پژوهش‌‌های نقد ادبی و سبک‌‌شناسی. شمارۀ 32. صص 75ـ43.  
ستاری، جلال (1386). عشق صوفیانه. چاپ پنجم. تهران: مرکز.
شاه‌‌سنی، علی‌‌محمد؛ ربیعی قهفرخی، حمید (بهار 1401). «نقش رجز در شاهنامه و کارکرد بالغی آن.» مطالعات زبانی و بالغی. سال سیزدهم، شمارة 27. صص 182ـ145.
شایگان‌فر، حمیدرضا (۱۳۸۰). نقد ادبی. تهران: آریاشهر. 
شوالیه، ژان؛ گربران، آلن (1388). فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضایلی. جلد سوم. تهران: جیحون.
شهرویی، سعید (پاییز 1392). «نگاهی دیگر به ناسازواری میان اژدهاکشی رستم و اژدهاپیکری درفش وی.» شعرپژوهی. سال پنجم، شمارۀ 3. صص 144-119.
 فردوسی، ابوالقاسم (1390). شاهنامه. به تصحیح سعید حمیدیان. بر اساس چاپ مسکو. تهران: قطره.
فردوسی، ابوالقاسم (1386). شاهنامه. به تصحیح جلال خالقی مطلق. جلد دوم. تهران: مرکز دائرۀ‌‌المعارف بزرگ اسلامی.
مختاری، محمد (1369). اسطورۀ زال. تهران: آگه.
هریس، تامس ای. ‌(1379). وضعیت آخر. ترجمۀ اسماعیل فصیح. تهران: نشر نو. 

فایل ها

سابقه مقاله

  • تاریخ دریافت: 01 مرداد 1401
  • تاریخ بازنگری: 11 شهریور 1401
  • تاریخ پذیرش: 15 شهریور 1401

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار