فاطمه سیاح و ادبیات تطبیقی در ایران، تأملی دیگر

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استاد ادبیات تطبیقی، گروه زبان های خارجی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

چکیده

 گلبن اولین  کسی است که آثار پراکندۀ فاطمۀ سیّاح را به توصیۀ سمیعی گردآوری و چاپ کرد. او در این کتاب سیّاح را بنیان‌گذار ادبیات تطبیقی ایران ‌نامید. این جستار بر آن است تا ابطال این باور را ثابت کند. نویسنده در عین‌آن‌که نوآوری‌های این بانوی فرزانه در حوزۀ مطالعات ادبی را می‌ستاید بر این باور است که گلبن به اشتباه و از سَرِ ناآشنایی با اصول بدیهی ادبیات تطبیقی چنین جایگاهی را برای سیّاح قائل شده است. این جستار بر اساس موازین ادبیات تطبیقی به تحلیل گفتمان آکادمیک و محتوای مقاله‌های سیّاح پرداخته و نشان می‌دهد که هیچ یک از نوشته‌هایش به معنای علمی در چهارچوب نظری و روش تحقیق ادبیات تطبیقی نمی‌گنجد. سیّاح نه در این حوزۀ  تحصیلات آکادمیک و نه ادعای تطبیق‌گری داشته است. او حتی با نام‌آوران ادبیات تطبیقی روسی و فرانسوی معاصر خود مانند وسِلُفسکی و ژیرمُنسکی هم آشنا نبوده و به پیچیدگی‌های این حوزه اِشراف نداشته است. مهم آن است که کاربردِ چنین اصطلاحات غیرِمستند و دلبخواهانه و برخی کژفهمی‌های دیگر به مرور زمان به گفتمان غالبی تبدیل شده که پیامدهای منفی در گسترۀ ادبیات تطبیقی ایران داشته است بدین معنا که هرکارناآزموده‌ای بدون تحصیلات و پژوهش آکادمیکِ معتبر سَرِخود وارد حوزۀ تطبیقگرایی شده و در نتیجه آن را به کج‌راهه کشانده است. بر همین اساس است که پس از گذشت بیش از هفتاد  سال، علی‌رغم غنا و تنوع سرشار ادبیات فارسی، در اثر پندارهای کج‌ومعوج هنوز ادبیات تطبیقی در فضای آکادمیک ایران به جایگاه قابل قبولی در سطح بین‌المللی و در شأن فرهنگ ایرانی دست نیافته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


اته، کارل هرمان (1337). تاریخ ادبیات فارسی. ترجمه و حواشی از صادق رضازاده شفق. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
پارسی‌‌نژاد، ایرج (1389). فاطمه سیاح و نقد ادبی. تهران: سخن.
جوادی، حسن. «از گذشتۀ ادبیات تطبیقی در ایران.» سخنرانی مجازی به دعوتِ کارگروه ادبیات تطبیقیِ انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران. 23 خرداد 1400.
https://www.skyroom.online/ch/ispl/comparativeiterature
حسینی، مصطفی (1400). «نگاهی انتقادی به دیروز و امروز ادبیات تطبیقی در ایران.» مطالعات بین‌رشته‌ای ادبیات، هنر و علوم انسانی. سال اول، شمارۀ 1 (پیاپی 1)، صص. 231ـ209.
DOI: 10.22077/ISLAH.2021.4586.1049
دهقانی، محمد (1380). «فاطمه سیاح.» در پیشگامان نقد ادبی در ایران. تهران: سخن، صص. 312-292
رضازاده ملک، رحیم (1383). «طرحی برای نقد گوشه‌‌ای از ادب فارسی.» در زندگی نامه و خدمات علمی بانوی فرهیخته، دکتر فاطمه سیّاح. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، صص. 92ـ81.
زرﻳﻦ‌ﻛﻮب، ﻋﺒﺪاﻟﺤﺴﻴﻦ (1354). «ادب تطبیقی.» در ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ؛ ﺟﺴﺘﺠﻮ در اﺻﻮل و روش‌ﻫﺎ و ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻧﻘﺎدی ﺑﺎ ﺑﺮرﺳﻲ در ﺗﺎرﻳﺦ ﻧﻘﺪ و ﻧﻘﺎدان. جلد اول. ﭼﺎپ دوم. ﺗﻬﺮان: اﻣﻴﺮﻛﺒﻴﺮ، صص. 128ـ125.
سیفی نهاوندی، فهیمه (1383). «فاطمه سیّاح و سنّت نقد ادبی.» در زندگی‌‌نامه و خدمات علمی بانوی فرهیخته، دکتر فاطمه سیّاح. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، صص. 140ـ125.
ﻓﺮﺷﻴﺪورد، ﺧﺴﺮو (1363). «ادﺑﻴﺎت ﺗﻄﺒﻴﻘﻲ.» در درﺑﺎرة ادﺑﻴﺎت و ﻧﻘﺪ ادﺑﻲ. ﺟﻠﺪ دوم. ﺗﻬﺮان: امیرﻛﺒﻴﺮ، صص. 841 ـ 808.
فرهمندفــر، مســعود (1400). «خویشاوندی زبان‌هــا: ترجمــه و ادبیــات تطبیقــی در گفت‌وگــو بــا دکتــر احمــد کریمــی حــکاک.» روزنامــة شــرق. ســال هجدهــم، دوشنبه 20 اردیبهشت. شــمارة 3998، ص. 6.
فیروزآبادی، سعید. «شب یوزف فون هامر‌‌ـ پورگشتال.» سخنرانی به دعوت نشریه بخارا. 1 اسفند 1391.
گلبن، محمد (1354). نقد و سیاحت: مقاله‌‌ها، سخنرانی‌ها، مصاحبه‌ها و تقریرات درسی دکتر فاطمه سیاح. تهران: توس.
نجفی، ابوالحسن (1351). «ادبیات تطبیقی چیست؟» ماهنامۀ آموزش و پرورش. شمارة 7، صص. 448ـ435.
نصیری، محمدرضا (1383). «پیشگفتار.» در زندگی‌‌نامه و خدمات علمی بانوی فرهیخته، دکتر فاطمه سیّاح. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، صص. 22ـ13.
ولک، رنه (1398). «نام و ماهیت ادبیات تطبیقی.» در روایت رنه ولک از ادبیات تطبیقی. ترجمۀ سعید رفیعی خضری. تهران: چشمه، صص. 70-43.
Gάlik, Mariάn (September 1975). “Comparative Literature in Soviet Oriental Studies.” Neohelicon. 3, pp. 285-301. DOI: 10.1007/bf02093109
Jiawen, Sun (2019). “Russian Comparative Literature Studies Development: Ideas of A. N. Veselovsky and V. M. Zhirmunsky.” Neophilology, pp. 162-169. DOI: 10.20310/2587-6953-2019-5-18-162-169
Kliger, Ilya, and Boris Moslov, eds. (2016). “Introducing Historical Poetics: History, Experience, Form.” in Persistent Forms: Explorations in Historical Poetics. New York, Fordham University Press, pp. 1-38.
Wellek, René (1965). A History of Modern Criticism: 1750-1950. The Later Nineteenth Century. New Haven, Yale University Press.
Zhirmunsky, Victor M. (ed.) (2010). Istoricheskaia poetika (Historical Poetics). Moscow: Editorial URSS.