مطالعه بین رشته ای شعر مهدی اخوان‌ثالث و عبدالوهاب البیاتی؛ تحلیل انگاره وطن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی، مدرس مدعو گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران

چکیده

در این جستار، به منظور بررسی و تبیین چگونگی گره‌خوردن شعر با فضا، با رویکرد بین‌رشته‌ای برگرفته از نقد جغرافیایی، به بررسی وطن‌سروده‌های مهدی اخوان‌ثالث و عبدالوهاب البیاتی پرداخته شده و انگاره وطن در شعرشان تحلیل شده‌است. نگارنده در این پژوهش، درحقیقت کوشیده است به پاسخ این پرسش‌ها دست یابد که نمودهای فراوان وطن در شعر البیاتی و اخوان‌ثالث، چه نسبتی با واقعیت(های طبیعی، سرزمینی و جغرافیایی) دارد؟ مراد آن‌ها از وطن مشخصا چیست و کجاست؟ آیا وطنِ آفریده شده در شعر آن‌ها، تعین مادی و بیرونی دارد؟ بررسی‌ها نشان می‌دهد که: 1. در شعر اخوان‌ثالث و البیاتی، وطن فضایی است که قبل از هر چیز، دارای نمود فرهنگی و انسانی است و نه فقط صحنه‌ای منفعل و قطعه‌ای از خاک یا بریده‌ای از جغرافیای طبیعی که کوه و آب و دریا و دشت دارد؛ وطن = مکان + انسان. 2. نگاه آن‌ها به وطن، گاه رمانتیک می‌شود: آنجا که شاعر چنان به وطن‌ـ و هرآنچه بدان تعلق داردـ عشق می‌ورزد که آن را از معشوق و یا فرزند بازنمی‌شناسد؛ یا آنجا که وطنِ غم‌زده را، با اندوه، "باغِ بی‌برگی" یا "مزارآباد" یا "شهر سنگستان" می‌بیند. 3. آنچه از وطن، در شعر اخوان‌ثالث و البیاتی می‌بینیم، یک انگاره است، انگاره وطن. 4. شکل و گونه این انگاره، در شعرشان تماماً یکسان نیست؛ انگاره وطن، در شعر البیاتی پدیداری گسترده و سیال است؛ اما در شعر اخوان، معنای چندان گسترده‌ای ندارد و او آن‌گاه که از وطن سخن می‌گوید، تنها متوجه ایران است.

کلیدواژه‌ها


ابراهیمی، نادر.(1379). آن شعوبی دیگر. در باغ بی‌‌برگی (یادنامه‌‌‌‌ اخوان‌‌ثالث)، به‌‌کوشش مرتضی کاخی، چاپ دوم، تهران: زمستان.
اخوان‌‌ثالث، مهدی. (1386). زمستان. چاپ بیست‌‌وچهارم، تهران: زمستان.
__________ . (1387 الف). آخر شاهنامه. چاپ بیستم، تهران: زمستان.
__________. (1387 ب). از این اوستا. چاپ هفدهم، تهران: زمستان.
__________. (1387 ج). تو را ای کهن بوم و بر دوست دارم. چاپ هفتم، تهران: زمستان.
__________. (1393). سال دیگر، ای دوست، ای همسایه. تهران: زمستان.
برلین، آیزایا. (1385). ریشه‌‌های رمانتیسم. ترجمۀ عبدالله کوثری، تهران: ماهی.
البیاتی، عبدالوهاب. (1348). آوازهای سندباد. ترجمه‌‌‌‌ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: نیل.
ـــــــــــــــــ. (1357). شعرهای تبعید و چشمان سگان مرده. ترجمه‌‌‌‌ عدنان غریفی، تهران: رواق.
ــــــــــــــــــ. (1995الف). الأعمال‌‌الشعریه. ج1، بیروت: المؤسسه‌‌العربیه للدراسات والنشر.
ـــــــــــــــــ. (1995ب). الأعمال‌‌الشعریه. ج2، بیروت: المؤسسه‌‌العربیه للدراسات والنشر.
ـــــــــــــــــ. (1390الف). ترانه‌‌های عاشق آواره. ترجمه‌‌‌‌ عبدالرضا رضایی‌‌نیا، تهران: فصل پنجم.
ـــــــــــــــــ. (1390ب). ماه شیراز. ترجمه‌‌‌‌ عبدالرضا رضایی‌‌نیا، تهران: فصل پنجم.
تراویک، باکنر. (1383). تاریخ ادبیات جهان. ترجمه‌‌‌‌ عربعلی رضایی، چاپ سوم، تهران: فرزان‌‌روز.
جعفری جزی، مسعود. (1378). سیر رمانتیسم در اروپا. تهران: مرکز.
_____________. (1386). سیر رمانتیسم در ایران: از مشروطه تا نیما. تهران: مرکز.
حاجی‌‌حسن عارضی، غزاله؛ حسینی، احسان. (1392). «نقد جغرافیایی به روایت وستفال». نقدنامه‌‌ هنر، سال اول، شماره‌‌ 4، 61- 73.
خان‌‌محمدی، فاطمه؛ رستمی‌‌پور، سمیه. (1395). «از شهر واقعی تا شهر تخیلی با تأکید بر نقد جغرافیایی». ویژه‌نامۀ‌‌ ادبیات تطبیقی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، شماره‌‌ 14، 107- 116.
خطاط، نسرین. (1392). «نقد جغرافیایی از نگاه میشل کولو». نقدنامه‌‌ هنر، سال اول، شماره‌‌ 4، 117- 124.
خوش‌‌کام، ماهرو؛ پاکرو، فاطمه. (1393). مخاطب‌‌شناسی در اشعار مهدی اخوان‌‌ثالث و عبدالوهاب البیاتی. تهران: روزگار.
داد، سیما. (1385). فرهنگ اصطلاحات ادبی. چاپ سوم، تهران: مروارید.
رجایی، نجمه. (1378). آشنایی با نقد ادبی معاصر عربی. مشهد: دانشگاه فردوسی.
رجبی، فرهاد. (1390). «دغدغه‌‌های اجتماعی شعر عبدالوهاب البیاتی و اخوان ثالث». زبان و ادبیات عربی، شماره‌‌ 4، 47- 76.
رحمانی، اسحق؛ متحد، شیوا. (1397). «شهر بی‌‌نشان در اندیشه‌‌ عبدالوهاب البیاتی و مهدی اخوان‌‌ثالث». مطالعات ادبیات تطبیقی، شماره‌‌ 47 (پاییز)، 109- 130.
سیدقاسم، لیلا؛ نوح‌‌پیشه، حمیده. (1395). «جغرافیای ادبی و شاخه‌‌های آن: معرفی مطالعات نوین بینارشته‌‌ای در ادبیات». نقد ادبی، سال نهم، شماره‌‌ 33 (بهار)، 77- 108.
سیدحسینی، سیدرضا. (1389). مکتب‌‌های ادبی. 2 جلد، چاپ شانزدهم، تهران: نگاه.
شفیعی‌‌کدکنی. (1380).  شعر معاصر عرب. تهران: سخن. 
__________. (1383). ادوار شعر فارسی: از مشروطیت تا سقوط سلطنت. چاپ دوم، تهران: سخن.
_________. (1390). با چراغ و آینه. تهران: سخن.
ضیف، شوقی. (1971). فصول فی‌‌الشعر و نقده. قاهره: دارالمعارف.
عباس، احسان. (1388). شعر و آینه: تئوری شعر و مکاتب شعری. ترجمه‌‌‌‌ سیدحسن حسینی، تهران: سروش.
غنیمی‌‌هلال، محمد. (1373). ادبیات تطبیقی. ترجمه‌‌‌‌ سیدمرتضی آیت‌‌الله‌‌زاده شیرازی، تهران: امیرکبیر.
فورست، لیلیان. (1380). رمانتیسم. ترجمه‌‌‌‌ مسعود جعفری، چاپ سوم، تهران: مرکز.
کهنمویی‌‌پور، ژاله. (1392). «ادبیات، هنر و نقد جغرافیایی». نقدنامه‌‌ هنر، سال اول، شماره‌‌ 4، 75- 83.
مقدادی، بهرام. (1393). دانش‌‌نامه‌‌‌‌ نقد ادبی: از افلاطون تا به امروز. تهران: چشمه.
مقیسه، محمدرضا. (2012). «تقابل شهر و روستا در شعر عبدالوهاب البیاتی و مهدی اخوان‌‌ثالث». الدراسات‌‌الادبیه، شماره‌‌ 2، 3 و4، 329- 360.
میرصادقی، میمنت. (1385). واژه‌‌نامه‌‌‌‌ هنر شاعری. چاپ سوم، تهران: کتاب مهناز.
ناظمیان، رضا. (1389). «در انتظار گودو: بررسی تحلیلی مفهوم منجی نجات‌‌بخش در شعر اخوان‌‌ثالث، البیاتی و نزار قبانی». لسان مبین، شماره‌‌ 2، اسفند، 243- 256.
نامورمطلق، بهمن. (1392). «درآمدی بر نقد جغرافیایی». نقدنامه‌‌ هنر، سال اول، شماره‌‌ 4، 37- 58. 
هاوزر، آرنولد. (1377). تاریخ اجتماعی هنر. ترجمه‌‌‌‌ ابراهیم یونسی، تهران: خوارزمی.
هنرمندی، حسن. (1350). بنیاد شعر نو در فرانسه. تهران: زوار.
هیث، دانکن. (1388). رمانتیسم: قدم اول. ترجمه‌‌‌‌ کامران سپهران، تهران: شیرازه‌‌کتاب.