بررسی اژدهاگونگی اسفندیار با رویکردی تطبیقی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران

2 دانشیار زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه، بیرجند، بیرجند، ایران

چکیده

در این نوشتار به شیوۀ نقد اسطوره­ شناختی و با رویکرد تطبیقی میان حماسۀ ایرانی و هندی، شخصیت اسفندیار در شاهنامه با شخصیت ورترا در حماسۀ هندی سنجیده شده و انگاره­ ای دیگر دربارۀ ژرف ­ساخت نبرد او با رستم، پیشنهاد شده و برای نخستین ­بار نشان داده شده است که اسفندیار در نبرد با رستم، بسیاری از ویژگی ­های اژدهای ورترا را بازتاب می ­دهد و از این دید با اژدها بسیار همانند است. بر پایۀ این بررسی، داستان نبرد اسفندیار با رستم، گونه ­ای نو و دیگرگون شده از داستان نبرد ورترا، اژدهای خشکسالی، با ایندرا در اسطورۀ هندی است. پیوند اسفندیار با بنیان­ های دینی برآمده از دستکاری ­های هنرورزانۀ داستان ­پردازان یا دین ­پرستان در دوره ­های سپسین است که زمینۀ دور شدن شخصیت اسفندیار را از تبار اژدهایی خود و نزدیک شدن به چهره­ای دینی و پهلوانی فراهم می ­کند. اسفندیار در رویین ­تنی، کشته شدن با تیر، زخم­ پذیری از یک نقطۀ ویژه و برخی دیگر از ویژگی ­ها، یکسره به اژدهای خشکسالی اسطورۀ هندی می ­ماند. آنچه انگیزۀ پای فشاری اسفندیار را بر بستن دستان تهمتن پدید می ­آورد، برآمده از آرمانی اهریمنی است که بخشی بنیادین از ساختار داستان نبرد ورترا را با ایندرا بازتاب می ­دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آیدنلو، سجّاد (پاییز 1393). «اسفندیار، ایزدی گیاهی؟» پژوهش‌‌های ادبی. سال یازدهم، شمارۀ 45. صص 46ـ9. DOI: 20.1001.1.17352932.1393.11.45.1.9
اسلامی ‌‌ندوشن، محمدعلی (1390). داستان داستان‌‌ها. چاپ سوم. تهران: شرکت سهامی انتشار.
الیاده، میرچا (1393). تصاویر و نمادها. ترجمۀ محمدکاظم مهاجری. چاپ دوم. تهران: کتاب پارسه. 
امیدسالار، محمود (زمستان 1377). «اسفندیار و آشیل.» ایران‌‌شناسی. سال دوم، شمارۀ 40. صص 744 ـ 734.
امینی‌‌پور، مریم؛ ابومحبوب، احمد (تابستان 1396). «بررسی آیین شمنی و سایر جادوها در داستان رستم و اسفندیار.» ادبیات عرفانی و اسطوره‌‌شناختی. سال سیزدهم، شمارۀ 27. صص 137ـ99.
ایونس، ورونیکا (1381). شناخت اساطیر هند. ترجمۀ باجلان فرخی. چاپ دوم. تهران: اساطیر.
بهار، مهرداد (1398). جستاری چند در فرهنگ ایران. چاپ دوم. تهران: آگاه.
بهار، مهرداد (1399). از اسطوره تا تاریخ. چاپ دوازدهم. تهران: چشمه.
بهرام‌‌پور عمران، احمدرضا (بهار 1385). «به خاطرۀ شاهرخ مسکوب و قلم تلخِ خوشش.» نامۀ پارسی. سال یازدهم، شمارۀ 1. صص 134ـ119.
حق‌‌پرست، لیلا؛ پورخالقی چترودی، مه‌‌دخت (بهار 1391). «بررسی نقش پادافره پیمان‌‌شکنی در ماجرای مرگ اسفندیار.»  ادب‌‌پژوهی. شمارۀ 19. صص 120ـ105.
حیدری، علی؛ صحرایی، قاسم (تابستان 1395). «نکته‌‌ای تازه در فرزندکشی گشتاسب.» ادبیات عرفانی و اسطوره‌‌شناختی. شمارۀ 43. صص 114ـ85.
خالقی مطلق، جلال (1397). گل‌‌رنج‌‌های کهن. تهران: انتشارات محمود افشار با همکاری انتشارات سخن.
رستگار فسائی، منصور (1365). اژدها در اساطیر ایران. تهران: توس.
رضایی‌‌ دشت‌‌ارژنه، محمود (پاییز و زمستان 1394). «نقد و بررسی برخی از ژرف‌‌ساخت‌‌های اسطورۀ اسفندیار.» مطالعات ایرانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. سال چهاردهم، شمارۀ 28. صص 111ـ89.
ریگ‌‌ودا (1372). به تحقیق و ترجمۀ سیدمحمدرضا جلالی نایینی. چاپ سوم. تهران: قطره.
سرکاراتی، بهمن (1385). سایه‌‌های شکارشده. چاپ دوم. تهران: طهوری.
شمیسا، سیروس (1376). طرح اصلی داستان رستم و اسفندیار. تهران: میترا.
شوالیه، ژان؛ گربران، آلن. (1388). فرهنگ نمادها. ترجمۀ سودابه فضایلی. جلد سوم. تهران: جیحون.
شهرویی، سعید؛ محمدی، ابراهیم؛ رحیمی، سیدمهدی (پاییز و زمستان 1400). «بررسی تطبیقی شخصیت زال و ایندره در شاهنامه و ریگ‌‌ودا.» پژوهشنامۀ ادب حماسی. سال هفدهم، شمارۀ دوم. صص 167ـ147.
صالحی، علی؛ دادور، ابوالقاسم (تابستان 1396). «مطالعۀ تطبیقی رویکرد کهن‌‌الگویی سه اسطورۀ رویین‌‌تن.» ادبیات عرفانی و اسطوره‌‌شناختی. سال سیزدهم، شمارۀ 47. صص 196ـ165.
غفوری، رضا (زمستان 1394). «نبرد قهرمان با اژدها در روایت‌‌های حماسی ایران.» ادب پژوهی. سال نهم، شمارۀ 34. صص 128ـ99.
فردوسی، ابوالقاسم (1375). شاهنامه. تصحیح جلال خالقی ‌‌مطلق. جلد پنجم. نیویورک: مزدا.
قاسمی فیروزآبادی، سامان؛ اسحاقیه، پیمان (پاییز و زمستان 1400). «ساختارشناسی داستان رستم و اسفندیار و توازن قدرت در اندیشۀ سیاسی ایران باستان.» پژوهشنامۀ ادب حماسی. سال هفدهم، شمارۀ 2. صص 242ـ215.
کرمی، فرهاد؛ حیدری، حسین (پاییز و زمستان 1397). «گفت‌‌وگو و روابط قدرت در داستان رستم و اسفندیار.» پژوهشنامۀ ادب حماسی. سال چهاردهم، شمارۀ 2. صص 193ـ175.
مالمیر، تیمور (بهار 1385). «ساختار داستان رستم و اسفندیار.» نشریۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید باهنر کرمان. شمارۀ 19. صص 184ـ163.
مختاری، محمد (1369). اسطورۀ زال. تهران: آگه.
مختاری، محمد (1379). حماسه در رمز و راز ملی. تهران: توس.
مسکوب، شاهرخ (1384). مقدمه‌‌ای بر رستم و اسفندیار. تهران: امیرکبیر. 
مشتاق‌‌مهر، رحمان؛ آیدنلو، سجاد (تابستان 1386). «که آن اژدها زشت پتیاره بود.» گوهر گویا. دورۀ نخست، شمارۀ 2. صص 168ـ143.
واحددوست، مهوش (1399). نهادینه‌‌های اساطیری در شاهنامۀ فردوسی. چاپ سوم. تهران: سروش.
یارشاطر، احسان (دی 1330). «ایندرا.» یغما. سال چهارم، شمارۀ 10. صص 447 ـ 433.