تحلیل رباعیات خیام بر مبنای نظریه هیجانی پلاچیک

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه قم، قم، ایران(نویسندة مسئول)

2 دانش‌آموختة کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه قم، قم، ایران

چکیده

در دهـه ­های اخیـر، ورود مطالعـات میـان­رشتـه­ای به تحقیقـات ادبی، سبب تازگی و جذابیت پژوهش­های ادبی شده است. با توجه به ظرفیت رباعی به­عنوان یکی از قالب­های شعر فارسی و عاطفه که یکی از اجزای اصلی شعر است، در این پژوهش، رباعیات خیام از منظر روان­شناسی بررسی و تحلیل شده است. چهارچوب نظری این مقاله را نظریة پلاچیک تشکیل می­دهد. بر اساس این نظریه، هشت هیجان یا عاطفه میان تمام موجودات زنده مشترک است. این عواطف هشتگانه عبارت­اند از: تخریب، شادی، جذب، جهت­یابی، دفاع، محرومیت، دفع و اکتشاف. تمام هیجان­های مورد نظر پلاچیک، در رباعیات خیام قابل استنباط است. هیجان­های تخریب 37 مورد، شادی 90 مورد، جذب 107 مورد، جهت­یابی 61 مورد، دفاع 32 مورد، محرومیت 130 مورد، دفع 43 مورد و اکتشاف 103 مورد هستند. اگرچه تصور غالب بر این است که هستة مرکزی منظومة فکری خیام بر خوش­باشی و عشرت تمرکز دارد؛ اما این بررسی روان­شناختی روشن کرد که در این رباعیات، غم و اندوه بر شادی و لذت سیطره دارد. نتایج حاصل از این پژوهش گوشه­ای از ابعاد شخصیت عاطفی خیام را آشکار می­کند. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم. 
اسکلتن، رابین (1375). حکایت شعر. ترجمة مهرانگیز اوحدی. تهران: میترا.
پلاچیک، روبرت (1371). هیجان‌‌ها حقایق، نظریه‌‌ها و یک مدل جدید. ترجمة محمود رمضان‌‌زاده. چاپ سوم. مشهد: آستان قدس رضوی.
پورنامداریان، تقی (1383). «خیام از نگاهی دیگر.» مطالعات و تحقیقات ادبی. سال اول، شمارة 1و2. صص 23ـ7. 
تولستوی، لئون (1364). هنر چیست؟ ترجمة کاوه دهگان. چاپ هفتم. تهران: امیرکبیر.
خیام، عمربن ابراهیم (1391). رباعیات خیام. با تصحیح، مقدمه و حواشی محمدعلی فروغی و قاسم غنی. ویرایش جدید بهاءالدین خرمشاهی. چاپ ششم. تهران: ناهید.
دشتی، علی (1377). دمی با خیام. چاپ دوم. تهران: اساطیر.
رحمدل، غلامرضا (1386). «مقایسة اغتنام فرصت در اندیشه‌‌های خیام و حافظ.» ادب‌‌پژوهی. سال اول، شمارة 2. صص 141ـ117.
سرامی، قدمعلی؛ رضایی، پروین (1393). «بازتاب حیرت خیام در ادبیات فارسی.» متن‌‌شناسی ادب فارسی. سال ششم، شمارة 1. صص 40ـ25.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1383).  ادوار شعر فارسی. چاپ ششم. تهران: سخن. 
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1388). صور خیال در شعر فارسی. چاپ سیزدهم. تهران: آگاه. 
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1389). موسیقی شعر. چاپ دوازدهم. تهران: آگاه. 
شمس اسفندآباد، حسن (1386). روان‌‌شناسی تفاوت‌‌های فردی. چاپ سوم. تهران: سمت.
شمیسا، سیروس (1388).  نقد ادبی. چاپ  سوم. تهران: میترا. 
فاضلی، مهبود (1387). «نظام فکری خیام.» پژوهش‌‌های ادبی.» سال پنجم، شمارة 20. صص 89ـ61.
فهیم‌‌کلام، محبوبه؛ محسنی، محمدرضا (1389). «رویکرد مشابه خیام و ژید در دعوت به خوش‌‌باشی.» مطالعات ادبیات تطبیقی. سال چهارم، شمارة 13. صص 116ـ101.
کلاینبرگ، اتو (1386). روان‌‌شناسی اجتماعی. ترجمة علی‌‌محمد کاردان. چاپ چهاردهم. تهران: علمی و فرهنگی.
گنجی، حمزه (1398). روان‌‌شناسی عمومی. چاپ هفتم. تهران: ساوالان.
مشتاق‌‌مهر، رحمان (1390). «مضامین عاطفی و حکمت‌‌آمیز در شعر رودکی و خیام.» پژوهشنامة ادب غنایی (دانشگاه سیستان و بلوچستان). سال نهم، شمارة 16. صص 174ـ151.
نظامی عروضی سمرقندی، احمدبن عمربن علی (1389). چهار مقاله. تصحیح محمد قزوینی و محمد معین. چاپ هشتم. تهران: جامی.
یوسفی، غلامحسین (1388). چشمة روشن. چاپ دوازدهم. تهران: علمی. 
Aitnold, Magda B (1960). Emotion and Personality. New York: Columbia University.
Arnold, M. B (1945). “Physiological Differentiation of Emotional States.” Psychological Review 35-   48.
Ax, A. F (1953). “The Physiological Differentiation of Fear and Anger in Humans.” Psychosom 433-442.
Bekhterev, V. M (1928). Emotions as Somatomimetic Reflexes. Worcester, Mass: Clark University.
Bull, Nina (1945). “Towards a Clarification of the Concept of Emotion.” Psychosom 210-214. 
Cannon, W. B (1929). Bodily Changes in Pain, Hunger, Fear and Rage. New York: Appleton.
Freud, S (1936). The Problem of Anxiety. New York: Norton.
Lewis, Michael (2011). “Inside and Outside: The Relation Between Emotional States and Expressions.” Emotion Review 189-196.
Woodworth, R. S (1928). How Emotions are Identified and Classified. Worcester, Mass: Clark University.