تحلیل مضمونی نگارۀ «دو حکیم متنازع» منسوب به آقامیرک به روش شمایل شناسی

اله یاری, سهند; افشاری, مرتضی; قاضی زاده, خشایار

doi:10.22077/islah.2023.6239.1256

تحلیل مضمونی نگارۀ «دو حکیم متنازع» منسوب به آقامیرک به روش شمایل شناسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

¹ دانشجوی دکتری تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنر اسلامی، گروه پژوهش هنر، دانشگاه شاهد، تهران، ایران

² دانشیار پژوهش هنر، گروه پژوهش هنر، دانشگاه شاهد، تهران، ایران

³ دانشیار هنر اسلامی، گروه هنر اسلامی، دانشگاه شاهد، تهران، ایران

10.22077/islah.2023.6239.1256

چکیده

نگارۀ «دو حکیم متنازع» منتسب به آقامیرک در نسخۀ خمسۀ ‌طهماسبی یکی از آثاری است که نگارگر به عنوان مؤلف، معنای افزوده‌ای را از اثر به‌ وجود آورده است. پژوهش حاضر با هدف شناسایی معنای لایه های پنهانی، نگاره مورد نظر را در چهارچوب شمایل شناسی پانوفسکی تحلیل می کند و با روش توصیفی تحلیلی و مطالعات اسنادی، به طرح این پرسش می‌پردازد که چه لایه‌های معنایی پنهانی در نگارۀ «دو حکیم متنازع» وجود دارد؟ نتایج نشان می‌دهد که نگاره برخاسته از دیدگاه های معنوی و دینی است و از باورهای حکمت ‎آمیز اسلام، سرچشمه می‌گیرد. آقامیرک نیز متأثر از این نگرش عرفانی و از طرفی با توجه به نزدیکی به دربار شاه‌طهماسب، ضمن بیان شکوه و عظمت دربار به مدد نمادهای بصری و با نمایان کردن جدال دو حکیم در صحنۀ درباری، به‌صورت باطنی و غیرمستقیم، پیام‌های اخلاقی را به شاه و درباریان انعکاس داده است که مبادا تعصبات بیش از حدِ آنها باعث از بین رفتن سلطنت شود. تصویر بیانگر نزاع کلیدی بین عقل و وهم است؛ نزاعی که درون همه انسان‌ها وجود دارد و انسان را به سوی غرور و غفلت سوق می‌دهد. ظاهر توهم همانند گل زیبایی است که ظاهر عقلانی دارد؛ ولی در باطن منجر به شکست انسان می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

مطالعات بین رشته ای ادبیات، هنر و علوم انسانی

مراجع

آژند‌، یعقوب (۱۳92). مکتب نگارگری تبریز. تهران: فرهنگستان هنر.
احمد‌ی، بهرام و رقیه‌‌الساد‌ات وزیری بزرگ (تیر 1397). «بررسی نگارۀ معراج پیامبر اثر سلطان‌‌محمد‌ براساس آرای پانوفسکی.» پژوهش د‌ر هنر و علوم انسانی، شمارۀ 2، صص. 34ـ25.
ارد‌لان، ناد‌ر؛ بختیار، لاله (1390). حس وحد‌ت: نقش سنت د‌ر معماری ایرانی. ترجمۀ وند‌اد‌ جلیلی، تهران: مؤسسۀ علم معمار.
اعتماد‌ی، الهام (بهار 1398). «خوانش شمایل‌‌شناسیک مجنون د‌ر نگاره‌های د‌وران صفوی.» هنرهای زیبا، هنرهای تجسمی، شمارۀ 1، صص. 68ـ58.
https://doi.org/10.22059/JFAVA.2018.259859.665966
بینیون، لورنس ویلکینسون و بازل گری (۱۳96). سیر تاریخ نقاشی ایران. ترجمۀ محمد‌ ایرانمنش، تهران: امیرکبیر.
پانوفسکی، اروین (1399). معنا د‌ر هنرهای تجسمی. ترجمۀ ند‌ا اخوان‌‌مقد‌م، تهران: چشمه.
تقوی، علی (بهار 1401). «اقتباس و کوته‌‌نگاشت از متون اد‌بی د‌ر نگارگری؛ مطالعۀ مورد‌ی: تحلیل سه روایت و نگارۀ منتخب از خمسۀ نظامی شاه‌طهماسبی.» کیمیای هنر، شمارۀ 42، صص. 48ـ35.
https://doi.org/10.52547/kimiahonar.11.42.35
تقوی، محمد‌ (1395). حکایت‌‌های حیوانی د‌ر اد‌ب فارسی. تهران: روزنه.
د‌لاواله، پیترو (1348). سفرنامۀ د‌لاواله. ترجمۀ د‌کتر شجاع‌الد‌ین صفا، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
رابینسون، ب. و. (1390). هنر نگارگری ایران. ترجمة یعقوب آژند‌، تهران: مولی.
رضی، هاشم (1371). آیین مهر. تهران: بهجت.
سود‌آور، ابوالعلا (1380). هنر د‌ربارهای ایران. ترجمۀ ناهید‌ محمد‌ شمیرانی، تهران: کارنگ.
شایسته‌فر، مهناز (پاییز و زمستان 1386). «جایگاه مضمونی و زیباشناسی شعر د‌ر نگاره‌‌های خمسۀ شاه‌طهماسبی.» مطالعات هنر اسلامی، شمارۀ 7، صص. 22ـ7.
شجاعی، حید‌ر (1380). اشارات، تهران: مجد‌.
شجاعی، حید‌ر (1396). نماد‌شناسی تطبیقی جانوران، تهران: شهر پد‌رام.
شکری، حسن و دیگران (بهار و تابستان 1399). «بررسی لایه‌های معنایی د‌ر نگارۀ مربوط به امام‌‌زمان (عج) د‌ر فالنامۀ طهماسبی مبتنی بر نظریۀ شمایل‌‌شناسی اروین پانوفسکی.» عصر آد‌ینه، شمارۀ 31، صص. 150ـ129.
شوالیه، ژان و آلن گربران (1387). فرهنگ و نماد‌ها. جلد‌ پنجم، ترجمۀ سود‌ابه فضایلی، تهران: جیحون.
شیمل، آن‌‌ماری (1395). راز اعد‌اد‌. ترجمۀ فاطمه توفیقی، قم: د‌انشگاه اد‌یان و مذاهب.
صد‌ری، مینا (1393). نگاره‌های عرفانی. تهران: علمی و فرهنگی.
طاهری، صد‌رالد‌ین (۱۳۹۶). نشانه‌شناسی کهن‌الگوها د‌ر هنر ایران باستان و سرزمین‌های همجوار. تهران: شورآفرین.
عبد‌لی، محمد‌ و راضیه گرکنی (1393). اسطوره‌های شرق. تهران: جمال هنر.
عبد‌ی، ناهید‌ (۱۳۹۱). د‌رآمد‌ی بر شمایل شناسی. تهران: سخن.
فرخ‌زاد‌ان، آذرفرنبغ (1375). ماتیکان گجستک ابالیش. ترجمۀ ابراهیم‌‌میرزای ناظر، تهران: هیرمند‌.
فرد‌وسی، ابوالقاسم (1385). شاهنامۀ فرد‌وسی. تهران: الهام.
قاضی‌‌زاد‌ه، خشایار و محمد‌ خزایی (تابستان 1388). «جلوه‌های تصویری منظومۀ مخزن‌الاسرار نظامی د‌ر نگاره‌هایخمسۀ تهماسبی.» هنرهای تجسمی، شمارۀ 38، صص. 35ـ23.
کریستن‌سن، آرتور امانوئل (1367). ایران د‌ر زمان ساسانیان. ترجمۀ رشید‌ یاسمی، تهران: امیرکبیر.
کری‌ ولش، استوارت (1384). نقاشی ایرانی نسخۀ نگاره‌های عهد‌ صفوی. ترجمۀ احمد‌رضا تقاء، تهران: فرهنگستان هنر.
مشیر، حمید‌رضا (زمستان 1388). «از سرو راست قامت تا بتۀ خمید‌ه.» ایرنا، شمارۀ 128، صص. 25ـ24.
ممتحن، حسینعلی (فرورد‌ین و ارد‌یبهشت 1354). «نهضت علمی و اد‌بی د‌ر روزگار خسرو انوشیروان.» بررسی‌های تاریخی، شمارۀ 1، صص. 172ـ133.
میراند‌ابوروس، میتفورد‌ (1394). فرهنگ، مرجع و د‌ایره‌المعارف. ترجمۀ معصومه انصاریان، تهران: سایان.
نظامی گنجه‌ای، شرف‌الد‌ین (1398). کلیات نظامی. تهران: نگاه.
نظامی گنجوی، شرف‌‌الد‌ین (1399). خمسه نظامی شاه‌‌طهماسبی (از روی نسخۀ اصلی؛ محل نگهد‌اری کتابخانۀ بریتانیا). تهران: فرهنگستان هنر.
ویسهوفر، یوزف (1377). ایران باستان. ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنوس.
هال، جیمز (1378). فرهنگ نگاره‌ای نماد‌ها د‌ر هنر شرق و غرب. ترجمۀ رقیه بهزاد‌ی، تهران: فرهنگ معاصر.
هرتسفلد‌، ارنست امیل (1381). ایران د‌ر شرق باستان. ترجمۀ همایون صنعتی‌‌زاد‌ه، تهران: د‌انشگاه شهید‌ باهنر.
یاحقی، محمد‌جعفر (1390). فرهنگ اساطیر و د‌استان‌واره‌ها د‌ر اد‌بیات فارسی، تهران: فرهنگ معاصر.

Durand, Gilbert (1992). Les structures anthropologiques du l’imaginare. Paris: a l’archetypologie; puf.
Welch, Stuart Cary (1972). A King’s Book of Kings: The Shah-nameh of Shah Tahmasp. New York: The Metropolitan Museum of Art.
Panofsky, Ervin (1972). Studies in Iconology: Humanistic Themes in the Art of the Renaissance. Boston: Westview.