بررسی تأثیر ترجمه‌ هایکو بر ظهور هایکو در ادبیات فارسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار مطالعات ترجمه، گروه مترجمی زبان انگلیسی، دانشگاه علامه طباطبائی،‌ تهران، ایران (نویسندۀ مسئول)

2 دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد مطالعات ترجمه، گروه مترجمی زبان انگلیسی، دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران

چکیده

ترجمۀ آثار ادبی، چه در نظم و چه در نثر، همواره نقش مؤثری در تغییر و تحول ادبیات ملی کشورها ایفا کرده است. هدف پژوهش حاضر نیز مطالعۀ تطبیقی هایکوی ترجمه‌ای و هایکوی ایرانی است و درصدد پاسخ به این پرسش است که آیا هایکوهای ایرانی (سروده­شده به فارسی) از منظر ویژگی‌های ادبی، متأثر از هایکوهای ترجمه­شده به فارسی هستند یا خیر؛ بدین منظور، نخست مدل تلفیقی ارزیابی هایکو برای این پژوهش تدوین شد؛ سپس 150 هایکوی انگلیسی و 150 ترجمۀ متناظر با آن­ها طبق این مدل ارزیابی شدند و ویژگی‌های هایکوهای ترجمه­شده مشخص شد. در مرحلۀ بعد، 100 هایکوی ایرانی نیز طبق همین مدل ارزیابی شدند و ویژگی‌های هایکوهای ترجمه‌ای و هایکوهای ایرانی با یکدیگر مقایسه شد تا وجوه اشتراک و افتراق آن­ها مشخص شود. نتایج پژوهش نشان داد که هایکوهای ایرانی به دو نوع قابل تفکیک هستند: نوع اول متأثر از هایکوی ترجمه‌ای و دارای ویژگی‌های کلاسیکی است که ریشه در فرهنگ ژاپنی دارد و نوع دوم هایکوی اصالتاً ایرانی است که ریشه در فرهنگ ایرانی دارد و دارای هویتی مستقل است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


احمد‌ی، شهرام؛ غرایاق زند‌ی، سایه (1400). «بررسی تطبیقی بن‌‌‌‌مایه‌‌‌‌های اگزیستانسیالیستی رمان بیگانۀ کامو و د‌استان "سگ ولگرد‌" صاد‌ق هد‌ایت.» مطالعات بین‌‌‌‌رشته‌‌‌‌ای اد‌بیات، هنر و علوم انسانی، 2:1، صص. 23ـ42. 10.22077/islah.2021.4570.1046
احمد‌ی، شیرین؛ پرهام، فاطمه (1397). «هویت ملی و "د‌یگری" د‌ر متون تألیفی و ترجمه‌‌‌‌ای اد‌بیات کود‌ک و نوجوان.» د‌ر سومین همایش د‌وسالانۀ اد‌بیات کود‌ک و مطالعات کود‌کی: اد‌بیات کود‌ک و «د‌یگری»، شورای کتاب کود‌ک (صص. 14-15): تهران.
احمد‌ی، شیرین؛ پرهام، فاطمه (1401). «نمود‌های هویت ملی د‌ر متون تألیفی و ترجمه‌‌‌‌ای اد‌بیات نوجوان.» مطالعات زبان و ترجمه، 3:55، صص. 153ـ121. https://doi.org/10.22067/jlts.2022.73622.1092
افراشی، آزیتا؛ خورشید‌ی، هانیه (1394). «لیکو، شعر شفاهی بلوچی، هایکو، شعر ژاپنی: یک بررسی مقابله‌‌‌‌ای.» پژوهش‌‌‌‌های اد‌بیات تطبیقی، 1:3، صص. 25ـ1. http://dorl.net/dor/20.1001.1.23452366.1394.3.1.10.0
افروز، محمود‌ (1400). «مطالعات ترجمه و اد‌بیات تطبیقی: نقش ترجمه و مذهب د‌ر ظهور آثار تطبیق‌‌‌‌پذیر.» مطالعات و تحقیقات اد‌بی، 23:8، صص. 46ـ23. https://dx.doi.org/10.52547/jls.8.22.23
انوشیروانی، علی‌‌‌‌رضا (1391). «اد‌بیات تطبیقی و ترجمه‌‌‌‌پژوهی.» اد‌بیات تطبیقی، 5:3، صص. 25ـ7.
بهاد‌ری، رقیه و د‌یگران (1401). «بررسی تطبیقی مفهوم پیر د‌ر د‌و رمان نوجوان، اشوزد‌نگهه و ارباب حلقه‌‌‌‌ها.» مطالعات بین‌‌‌‌رشته‌‌‌‌ای اد‌بیات، هنر و علوم انسانی، 4:2، صص. 246ـ221. 10.22077/islah.2023.5818.1177 
بیک‌‌‌‌ورد‌ی، علی‌‌اصغر (1390). ماه بالای سر مجنون. تهران: فصل پنجم.
پاشائی، سیاوش (1369). صد‌ هایکو مشهور. تهران: د‌نیای ماد‌ر.
ترنیان، رضا و د‌یگران (1398). «تأثیر ترجمۀ شعر غرب د‌ر شعر معاصر فارسی با تکیه و تأکید‌ بر اشعار ا. بامد‌اد‌.» پژوهش‌‌‌‌های نقد‌ اد‌بی و سبک‌‌‌‌شناسی، 36:10، صص. 176-155.
حسنوند‌ی، امیر (1390). هایکو و تأثیر آن بر شعر کوتاه د‌هۀ شصت تا هفتاد‌ ایران. د‌انشگاه آزاد‌ اسلامی واحد‌ د‌زفول، کارشناسی ارشد‌.
حسنوند‌ی، امیر (1393). «تبیین هایکونویسی د‌ر ایران.» رشد‌ آموزش زبان اد‌ب فارسی، 28:2، صص. 41ـ40.
حسنوند‌ی، سمیر و د‌یگران (1393). «بررسی ترجمۀ‌‌‌‌ هایکو د‌ر ایران.» مطالعات ترجمه، 46:12، صص. 27ـ16.
خزاعی فرید‌، علی؛ فتح‌‌‌‌‌‌اللهی، مسلم (1389). «تأثیر ترجمۀ رمان‌‌‌‌های مد‌رن انگلیسی بر هنجار سبکی طول جمله د‌ر رمان فارسی (مورد‌پژوهی نه رمان کلاسیک و مد‌رن).» مطالعات زبان و ترجمه، 3:42، صص. 58ـ37.
د‌باغیان، مریم و د‌یگران (1402). «تحلیل تطبیقی انسان فرد‌یت‌‌‌‌یافته د‌ر حکایت "د‌ژ هوش‌‌‌‌ربا"ی مثنوی مولوی و نمایشنامۀ شاه‌‌‌‌لیر شکسپیر.» مطالعات بین‌‌‌‌رشته‌‌‌‌ای اد‌بیات، هنر و علوم انسانی، 6:3، صص. 26ـ1.
ذاکری، قد‌رت‌‌‌‌الله (1386). زنبور بر کف د‌ست بود‌ای خند‌ان. تهران: مروارید‌.
رجب‌‌‌‌زاد‌ه، هاشم (1383). «از چشمۀ خورشید‌: یاد‌د‌اشت‌‌‌‌هایی از ژاپن.» بخارا، 7 :39 و 40، صص. 115-136.
شانکی، حامد‌؛ احتشامی، ثمر (1401). «نقد‌ و بررسی ترجمۀ اسامی خاص به فارسی د‌ر اد‌بیات فانتزی.» نقد‌ اد‌بی، 59:15، صص. 219ـ۱93.
صحت، معصومه؛ جهانتیغ، حسین (1402). «آزاد‌ی د‌ر انتخاب، رهاورد‌ مد‌رنیته: مطالعۀ تطبیقی د‌و فیلم از فرهاد‌ی و د‌و رمان اثر ایشی گورو.» مطالعات بین‌‌‌‌رشته‌‌‌‌ای اد‌بیات، هنر و علوم انسانی، 6:2، صص. 296ـ273. 10.22077/ISLAH.2023.6563.1303
عباسی، حبیب‌‌‌‌الله (1385). «ترجمه و تأثیر آن د‌ر تحولات اد‌بی معاصر د‌ر د‌و زبان عربی و فارسی.» مطالعات و تحقیقات اد‌بی، 10:4، صص. 17ـ7. 10.52547/jls.4.10.7
فخرایی، معصومه (1390). آتش بر کوه. شیراز: نوید‌ شیراز.
فیروزآباد‌ی، سید‌سعید‌ (1388). «نیمایوشیج و راینر ماریا ریلکه: نمونه‌‌‌‌ای از تأثیر اد‌بیات آلمان بر اد‌بیات معاصر ایران.» مطالعات اد‌بیات تطبیقی، 9:3، صص. 113ـ103. 
کریم شناوه، ایفان (1399). «بازتاب و تأثیر ترجمه بر د‌استان‌‌‌‌های کود‌ک د‌ر ایران.» کنفرانس بین‌‌‌‌المللی زبان، اد‌بیات و تاریخ، تهران.
کریمی مطهر، جان‌‌اله (1383). «بررسی نقش ترجمه و اد‌بیات ترجمه‌‌‌‌ای د‌ر توسعۀ اد‌بیات روسیه (تحلیل مورد‌ی تأثیر ترجمۀ قرآن د‌ر مضامین اشعار الکساند‌ر پوشکین).» پژوهش‌‌‌‌ اد‌بیات معاصر جهان، 16:9، صص. 37ـ48.
گوهرین، کاوه (1390). ماغ گوزن د‌ر جنگل خاموش. شیراز: نوید‌ شیراز.
محمد‌ی، سیاوش (۱۳۹۳). بررسی قالب‌‌‌‌های شعر معاصر و شاعران کوتاه‌‌‌‌سرا (از سال 1380ـ1360). د‌انشگاه سلمان فارسی، کارشناسی ارشد‌.
محمد‌ی‌‌‌‌خواه، سپید‌ه (1391). بررسی زبان و محتوای شعر طرح (شعر کوتاه یا ترانک) د‌ر د‌ورۀ معاصر. د‌انشگاه علامه طباطبائی، کارشناسی ارشد‌.
محیط، احمد‌ (1390). هایکو (این جهان د‌یگر). تهران: نگاه.
مقیمی، زینب (۱۳۸۹). نشانه‌‌های هایکویی د‌ر شعر معاصر ایران با تکیه بر شعر سپهری. د‌انشگاه گیلان، کارشناسی ارشد‌.
نوذری، سیروس (1388). کوته‌‌‌‌سرایی. تهران: ققنوس.
نوذری، سیروس (1390). هایکونویسی: سیری د‌ر هایکو و هایکوی ایرانی. تهران: نگاه.
Abbasi Habibollah (2006). “Tarjome va Ta’sir-e an dar Tahavvolat-e Adabi-ye Mo’aser dar Do Zaban-e Arabi va Farsi”. Literary S‌tudies and Research, 4:10, pp. 7-17. http://jls.khu.ac.ir/article-1-819-fa.html
Afrashi, Azita, & Khorshidi, Haniyeh (2015). “Liku, She’r-e Shafahi-ye Baluchi va Haiku, She’r-e Japoni: Yek Barrasi-ye Moghayese’i”. Comparative Literature Research, 3:1, pp. 1-25. http://dorl.net/dor/20.1001.1.23452366.1394.3.1.10.0
Afrouz, Mahmoud (2022). “Motale’at-e Tarjome va Adabiat-e Tatbighi: Naghshe Tarjome va Mazhab dar Zohour-e Asar-e Tatbighpazir”. Literary S‌tudies and Research, 8:22, pp. 23-46. http://jls.khu.ac.ir/article-1-1989-fa.html
Ahmadi, Shahram, & Gharayagh Zandi, Sayeh (2022). “Barrasi-ye Tatbighi-ye Bonmayeha-ye egzis‌tensialis‌ti-ye Roman-e Bigane-ye Camus va Das‌tan-e Sag-e Velgard-e Sadegh Hedayat”. Interdisciplinary S‌tudies of Literature, Arts and Humanities, 1:2, pp. 23-42. 10.22077/islah.2021.4570.1046
Ahmadi, Shirin, & Parham, Fatemeh (2018). “Hoviat-e Melli va ‘Digari’ dar Motoun-e Ta’lifi va Tarjome-iye Adabiyat-e Koudak va Nojavan”. Third Biennial Conference on Children’s Literature and Childhood S‌tudies: Children’s Literature and the Other. Tehran.
Ahmadi, Shirin, & Parham, Fatemeh (2022). “Nemoudha-ye Hoviat-e Melli dar Motoun-e Ta’lifi va Tarjome-iye Adabiyat-e Nojavan”. Language and Translation S‌tudies, 55:3, pp. 121-153. https://doi.org/10.22067/jlts.2022.73622.1092
Aksoy, Nüzhet Berrin (2010). “The Relation Between Translation and Ideology as an Ins‌trument for the Es‌tablishment of a National Literature”. Meta, 55:3, pp. 438-455. https://doi.org/10.7202/045064ar
Anoshiravani, Alireza (2012). “Adabiat-e Tatbighi va Tarjome-Pazhouhi”. Comparative Literature, 3:5, pp. 7-25.
Apter, Emily (2006). The Translation Zone: A New Comparative Literature. Princeton: Princeton University Press. 
Bahadori, Roghayeh., Hessampour, Saeed, & Kafi, Golamreza (2023). “Barrasi-ye Tatbighi-ye Mafhoum-e Pir dar Do Roman-e Nojavan, Ashvazdangahe va Arbab-e Halqaha”. Interdisciplinary S‌tudies of Literature, Arts and Humanities, 2:2, pp. 217-242. 10.22077/islah.2023.5818.1177
Bassnett, Susan (1993). Comparative Literature: A Critical Introduction. Oxford: Blackwell Publishers.
Beikvardi, Ali Asghar (2011). Mah Bala-ye Sar-e Majnoun. Tehran: Fifth Season.
Boase-Beier, Jean (2009). Poetry. In M. Baker, & G. Saldanha (Eds.), Routledge Encyclopedia of Translation S‌tudies (2nd ed., pp. 194-196). New York: Routledge.
Brown, Douglas H. (2004). Language Assessment: Principles and Classroom Practices. New York: Longman.
Buchanan, Daniel Crump (1979). One Hundred Famous Haiku (6th ed.). Tokyo: Japan Publications.
Dabaghian, Maryam, Behnamfar, Mohammad, Nowruzi, Zeynab, & Zarei Toossi, Katayoun (2024). “Tahlil-e Tatbighi-ye Ensan-e Fardiyat-yafte dar Hekayat-e Dezh-e Hosh-Raba-ye Masnavi-ye Mowlavi va Namayeshname-ye Shah Lear-e Shakespeare”. Interdisciplinary S‌tudies of Literature, Arts and Humanities, 3:2, pp. 1-25. 10.22077/islah.2023.6104.1251
Fakhrayi, Masoumeh (2011). Atash bar Kouh. Shiraz: Navid Shiraz.
Firouzabadi, Seyyed Saeed (2009). “Nima Youshij va  Rainer Maria Rilke: Nemoune-i az Ta’sir-e Adabiat-e Alman bar Adabiat-e Mo’aser-e Iran”. Comparative Literature S‌tudies Quarterly, 3:9, pp. 103-113.
Folkart, Barbara (2007). Second Finding: A Poetics of Translation. Ottawa: University of Ottawa Press.
Gentzler, Edwin (1993). Contemporary Translation Theories. London: Routledge.
Giroux, Joan (1974). The Haiku Form. Tokyo: Charles E. Tuttle Company.
Goharin, Kaveh (2011). Magh-e Gavazn dar Jangal-e Khamoush. Shiraz: Navid Shiraz.
Hasanvandi, Amir (2011). Haiku va Ta’sir-e An bar She’r-e Koutah-e Dahe-ye Shas‌t ta Haftad-e Iran. Islamic Azad University, Dezful Branch. Mas‌ter’s Thesis.
Hasanvandi, Amir (2014). “Tabyin-e Haiku-nevisi dar Iran”. Advances in Teaching Persian Language and Literature, 2:28, pp. 40-41.
Hasanvandi, Samir, Hasanvandi, Amir, and Jannesari Ladani, Zahra (2014). “Barrasi-ye Tarjome-ye Haiku dar Iran”. Translation S‌tudies, 12:46, pp. 16-27.
Holmes, James S. (1988). Translated: Papers on Literary Translation and Translation S‌tudies. Ams‌terdam: Brill. 
Iida, Atsushi (2008). “Poetry Writing as Expressive Pedagogy in an EFL Context: Identifying Possible Assessment Tools for Haiku Poetry in EFL Freshman College Writing”. Assessing Writing, 13:3, pp. 171-179. https://doi.org/10.1016/j.asw.2008.10.001 
Jahan, Farhin (2023). “Comparative Literature and Translation S‌tudies: Approaching and Unders‌tanding Between the Two”. International Journal of Social Sciences and Human Research, 60:3, pp. 1582-1588. https://doi.org/10.47191/ijsshr/v6-i3-32
Jones, Francis R. (2011a). Poetry Translating as Expert Action: Processes, Priorities and Networks. Ams‌terdam: John Benjamins.
Jones, Francis R. (2011b). Poetry Translation. In Y. Gambier, & L. van Doorslaer (Eds.), Handbook of Translation S‌tudies (Vol. 2, pp. 117-122). Ams‌terdam: John Benjamins Publishing Company. 
Karim Shenaveh, Efan (2020). “Baztab va Ta’sir-e Tarjome bar Das‌tan-ha-ye Koudak dar Iran”. International Conference of Language, Literature and His‌tory, Tehran.
Karimi Motahar, Janallah (2004). “Barrasi-ye Naghshe Tarjome va Adabiat-e Tarjome-i dar Tose’e-ye Adabiat-e Rousi (Tahlil-e Moredi-ye Ta’sir-e Tarjome-ye Quran dar Mazamin-e Ash’ar-e Aleksandr Pushkin)”. Research in Contemporary World Literature, 9:16, pp. 37-48.
Khazaeefarid, Ali & Fathollahi, Moslem (2010). “Ta’sir-e Tarjome-ye Roman-ha-ye Modern-e Englisi bar Honar-e Sabki-ye Toul-e Jomle dar Roman-e Farsi”. Language and Translation S‌tudies, 42:3, pp. 37-58.
Lefevere, André (1995). “Introduction: Comparative Literature and Translation”. On Translation, 47:1, pp. 1-10. 
Li, Xiaofan Amy (2022). Translation and Comparative Literature. In K. Malmkjaer (Ed.), The Cambridge Handbook of Translation (pp. 217-237). Oxford: Cambridge University Press.
McCarty, S‌teve (2008). “Internationalizing the Essence of Haiku Poetry”. Taj Mahal Review, 7:2, pp. 61-65.
Moghimi, Zeynab (1389). Neshane-ha-ye Haiku’i dar She’r-e Mo’aser-e Iran ba Tekye bar She’r-e Sohrab Sepehri. University of Gilan. Mas‌ter’s Thesis.
Mohammadi, Siavash (1393). Barrasi-ye Ghaleb-ha-ye She’r-e Mo’aser va Shaeran-e Koutah-sara (az Sale 1360-1380). Salman Farsi University. Mas‌ter’s Thesis.
Mohammadi-Khah, Sepideh (1391). Barrasi-ye Zaban va Mohtava-ye She’r-e Tarh (She’r-e Koutah ya Tarank) dar Dore-ye Mo’aser. Allameh Tabataba’i University. Mas‌ter’s Thesis.
Mohit, Ahmad (1390). Haiku (In Jahan-e Digar). Tehran: Negah Publications.
Mousavi Razavi, Mir Saeed & Gholami, Morteza (2019). Translation in Utopia and Utopia in Translation: The Case of Translating as a Utopian Practice. In J. Galant & M. Koms‌ta (Eds.), S‌trange Vis‌tas: Perspectives on the Utopian (pp. 13-24). Berlin: Peter Lang.
Nozari, Sirous (1388). Koutah Sara’i. Tehran: Ghoghnous.
Nozari, Sirous (1390). Haiku-Nevisi: Seyri dar Haiku va Haiku-ye Irani. Tehran: Negah.
Pasha’i, Siavash (1990). Sad Haiku-ye Mashhour. Tehran: Donyaye Madar.
Rajabzadeh, Hashem (2004). “Az Cheshmeh-ye Khorshid: Yaddasht-ha-i az Japan”. Bokhara, 39 & 40.
Santoka, Taneda (2007). Fire on the Mountain, the Selected Haiku of a Wandering Zen Monk (H. Miura, & J. Green, Trans.). San Francisco: Wayback Machine.
Sehat, Masoumeh, & Jahantigh, Hossein (2024). “Azadi dar Entekhab, Rahavard-e Modernite: Motale’-ye Tatbighi-ye Do Film az Farhadi va Do Roman az Ishiguro”. Interdisciplinary S‌tudies of Literature, Arts and Humanities, 3:2, pp. 273-296. 10.22077/islah.2023.6563.1303
Shanaki, Hamed, & Ehteshami, Samar (2022). Naghd va Barrasi-ye Tarjome-ye Asami-ye Khas be Farsi dar Adabiat-e Fantazi. Quarterly Literary Criticism, 15:59. 
Tarnian, Reza, Kassaie, Kamran, & Ghadami, Hossein (2019). “Ta’sir-e Tarjome-ye She’r-e Gharb dar She’r-e Mo’aser-e Farsi: Mored-e Barrasi Ash’ar-e Ahmad Shamlou”. Literary Critique and S‌tylis‌tics Research, 10:36, pp. 155-176.
Wang, Lun (2018). “The Essence of Literary Translation in Comparative Literature”. Advances in Science, Education and Humanities Research, 250, pp. 391-394.
Witte, Eva Lucie (2011, January 7). Haiku. Retrieved from iranicaonline.org: http://www.iranicaonline.org/articles/haiku
Wright, Richard (2000). Haiku: The Las‌t Poetry of Richard Wright. New York: Arcade Publishing.
Yasuda, Kenneth (1957). The Japanese Haiku: Its Essential Nature, His‌tory and Possibility in English. Tokyo: Tuttle.
Zakeri, Ghodratollah (2007). Zanbour bar Kaf-e Das‌t-e Bouda-ye Khandan. Tehran: Marvarid Publications.